Hoewel Philip Kaufman al enkele films had gemaakt, waaronder The Invasion of the Bodysnatchers (1978), had hij zijn reputatie lange tijd te danken aan slechts één film: The Right Stuff (1983). Het epos over de geschiedenis van de Amerikaanse ruimtevaart, dat door Kaufman werd verteld in de traditie van de western, gold lange tijd als een Geheimtip voor een fervente groep bewonderaars. Nu is Kaufman terug met opnieuw een waagstuk: de verfilming van Milan Kundera’s roman De ondraaglijke lichtheid van het bestaan.
De ondraaglijke lichtheid van het bestaan is het soort boek dat meer plezier verschaft in het lezen dan in het verhaal, aangezien Kundera zijn verhaal voortdurend afwisselt met filosofische overpeinzingen over de betekenis van woorden en de onmogelijkheid van het begrijpen en met ironische toespelingen op de praktijk van het schrijven. Een boek, kortom, waarvan de essentie onverfilmbaar lijkt.
Kaufman en de fameuze scenarioschrijver Jean-Claude Carrière, die samen aan het script van deze verfilming werkten, hebben veel uit het boek weggelaten. De film beslaat een veel korter tijdsbestek dan het boek, terwijl toch de meeste gebeurtenissen gehandhaafd zijn. Dat maakt de film aan de ene kant bijzonder gecomprimeerd, terwijl Kaufman er opmerkelijk genoeg tegelijk in is geslaagd de losheid en de nonchalance, die de stijl en de thematiek van Kundera kenmerken, in zijn film te handhaven.
The Unbearable Lightness of Being opent alsof er een sprookje verteld wordt: “Er was eens een jonge dokter in Praag, genaamd Tomàs.” Het blijkt al snel een sprookje voor volwassenen te zijn, wanneer we Tomàs volgen op zijn amoureuze tocht van vriendin naar vriendin, zonder dat één van hen hem ertoe kan brengen bij haar te blijven slapen. Tomás is geïnteresseerd in het erotisch avontuur, niet in het soort liefde waar een gedeelde nachtrust bij hoort.
Al in die eerste scènes zien we de hand van Kaufman, die we kennen van The Right Stuff. Kaufman verstaat als weinig anderen de kunst om een scène op verschillende niveaus extra, soms paradoxale, betekenis te geven. Zo spelen de eerste scènes waarin we Tomàs te zien krijgen zich af in ziekenhuizen, operatiezalen en kuuroorden, in ruimtes dus die (ook hoorbaar) doortrokken zijn van ziekte, ouderdom en dood. Die scènes worden afgewisseld met stevige vrijpartijen van Tomàs en de prachtige kunstschilderes Sabina, waarbij we steeds dezelfde muziek horen. Door het contrast tussen deze scènes wordt de verhouding tussen Tomàs en Sabina meer dan seksuele Spielerei, het is een drang om te leven. Een levensdrang, die vervolgens door dat repeterende muziekje weer alledaags wordt gemaakt, en daarmee ontdaan wordt van het gevaar van kitsch dat op de loer ligt.
Episch
Dan ontmoet Tomàs op het platteland de innemend schuchtere Tereza, die wat later bij hem intrekt, zeer tot verdriet van de oudere vriendinnen van Tomàs en tot verwondering van Sabina. Maar Tomàs blijft Sabina opzoeken, wat Tereza niet kan begrijpen. Voor haar telt slechts de totale liefde voor één persoon. Op de nacht dat ze besluit om Tomàs te verlaten, vallen de Russen Praag binnen.
Kaufman brengt die inval indrukwekkend in beeld: eerst hoort Tomàs een donderend geraas, wat – als een aardbeving – zijn servies doet rinkelen. Dan rijdt in een fel licht een tank door de nachtelijke straat. Vervolgens zien we in zwart-witte journaalbeelden de chaos in de straten van Praag en de onmacht van huilende burgers tegenover de Russische tanks. Opnieuw speelt het geluid een belangrijke rol: we horen een Russische melodie die we kennen, omdat eerder een popgroep in een danszaal werd verordonneerd die melodie te spelen, tot ongenoegen van de dansende Tsjechische jeugd.
Tussen de documentairebeelden zijn zwart-wit scènes met Tomàs en Tereza ingevoegd, waardoor de geschiedenis moeiteloos in het verhaal wordt opgenomen. De film krijgt dan een werkelijk episch karakter, precies zoals The Right Stuff had.
Wanneer blijkt dat de Russen de foto’s die Tereza heeft gemaakt, gebruiken om mensen te identificeren, vertrekken Tomàs en Tereza naar Genève. Ook Sabina is in Genève, en al gauw begint alles weer van voren af aan, ondanks dat Sabina er in de persoon van de nogal keurige professor Franz (Derek de Lint) nog een minnaar op nahoudt.
Tereza probeert weer aan de slag te komen als fotografe, maar de onderwerpen in Zwitserland beperken zich tot cactussen en naakte vrouwen. Voor politieke reportages of foto’s die het leven van alledag tonen is geen plaats. De manier waarop Kaufman de twee cactusjes in een klein potje in beeld brengt toont op fraaie wijze het isolement van Tereza, die we eerder in de straten van Praag met haar camera in de weer hebben gezien, in de dagen voor de Russische inval, terwijl op de geluidsband een Tsjechische versie van ‘Hey Jude’ de sfeer weergeeft.
Het valt op dat Kaufman, die met The Right Stuff in zekere zin een ‘echte mannenfilm’ maakte, moeiteloos de perspectieven van de vrouwelijke personages tot hun recht laat komen. Dat geldt heel sterk in de scènes tussen Sabina en Franz, waar de verschillen tussen de twee heel subtiel in beeld worden gebracht zoals in het prachtige moment wanneer Sabina het raam in de treincoupé omlaag draait om haar gezicht te laten natregenen.
Tereza weet dat ze in Genève in alles afhankelijk is van Tomàs en keert terug naar Praag. Tomàs vindt slechts een afscheidsbriefje. Er volgt een prachtige scène waarin Tomàs bij het vallen van de avond de zwanen te eten geeft en langzaam vanuit de sneeuw het water inloopt. Wanneer hij tot zijn knieën in het water staat, heft hij zijn armen en maakt een hulpeloos dansje. Op dat moemnt heeft Kaufman de essentie van de ondraaglijke lichtheid van het bestaan in één beeld te pakken.
Namiddaglicht
In het laatste deel van de film, wanneer Tomàs en Tereza weer samen zijn en op het Tsjechisch platteland wonen om aan de intimidaties, verdachtmakingen en vernederingen in Praag te ontsnappen, is Kaufman op z’n sterkst. We zien Tomàs en Tereza voornamelijk in totaalshots op zonnige akkers of aan de maaltijd voor het huis, in de natuur. Het vrijheidsgevoel dat uit deze scènes spreekt is zorgvuldig voorbereid doordat de laatste scènes in Praag steeds donkerder worden en eindigen met een beeld van een wanhopige Tereza in de mist onder een brug.
Dan, wanneer de twee duidelijk gelukkig zijn, snijdt Kaufman midden in een dansscène in een dorpscafé op het Tsjechisch platteland over naar Californië, waar Sabina woont. In het namiddaglicht leest ze een brief met het bericht dat Tomàs en Tereza bij een auto-ongeluk om het leven zijn gekomen. De film eindigt met het beeld van Tomàs en Tereza in hun truck op weg naar huis, met voor hen een lange, lege weg die door de zon wordt beschenen. Je weet dan al lang dat je deze mensen niet licht zal vergeten en dat Kaufman weer een meesterlijke film heeft gemaakt.
